Barbara Baarsma

 Volgens Zaal vinden registercontrollers over het algemeen dat zij een morele voorbeeldrol moeten vervullen binnen de organisatie waarin zij werken. “Het werk is per definitie het verrichten van controles en het houden van toezicht. Zorgen dat processen lopen zoals ze moeten gaan en staan beschreven. En dan gaat het niet alleen over de administratieve regels. De meeste registercontrollers beschouwen het ook als hun verantwoordelijkheid om toe te zien op het morele gehalte van de organisatie.”

Ethiek onder druk

In het werk van een registercontroller schuilen een aantal gevaren waarbij de ethiek onder druk kan komen te staan, stelt Zaal. “Registercontrollers moeten ervoor zorgen dat de financiële rapportage deugt. Er zijn situaties waarin er in een organisatie wordt gevraagd om daar wat creatief in te zijn. Om cijfers net wat anders te rapporteren, waardoor het rooskleuriger lijkt dan het daadwerkelijk is.”

Gevaren van internationalisering

Internationalisering van de organisatie kan leiden tot ethische dilemma’s en problemen. “Op het moment dat een organisatie internationaal uitbreidt en dat doet in Oost-Europa, het Midden-Oosten of Zuid-Amerika gelden daar vaak andere regels en gebruiken. Hoe ga je bijvoorbeeld om met klanten? Wat voor geschenken geef je die klanten? Hoe stel je contracten op?”

“Stel dat je wilt uitbreiden naar het Midden-Oosten. De klant zegt vervolgens: ‘Bij ons is het heel gebruikelijk dat als wij een grote order geven, een kleinere order wordt gegeven aan mijn oom die een taxibedrijfje heeft.’ Dat wordt door de verkoopdirecteur misschien niet ervaren als problematisch. Als dat nodig is om die grote order binnen te halen, dan moet dat maar… Maar de registercontroller is wel de eerste die het moet verwerken. Hij of zij krijgt vervolgens de vraag: moeten we daarin meegaan of niet?”

Morele antenne aanscherpen

Een eensluidend antwoord is er niet. Maar om een antwoord te kunnen geven op een dergelijke vraag, is het volgens Zaal van belang dat je je morele antenne en intuïtie aanscherpt. “Het is niet op voorhand gezegd dat je die antenne hebt en kunt toepassen. Als het op ethiek aankomt, moet je een gevoel hebben van wat wel en wat niet kan. De ene persoon heeft dat sterker dan de ander. Dat heeft ook te maken met je achtergrond. In bepaalde culturen worden bepaalde handelingen wel geaccepteerd, terwijl dat in andere culturen uit den boze is.”

“Veel ethische problemen ontstaan doordat je het onvoldoende bespreekbaar maakt.”

De bedrijfsethicus trekt het nog breder: “Je kunt er over het algemeen niet van uitgaan dat mensen het automatisch met elkaar eens zijn als het gaat om ethische dilemma’s. Dat maakt het noodzakelijk dat je daar regelmatig met elkaar over in gesprek gaat en dat je als organisatie een manier vindt om met ethische dilemma’s om te gaan. Het moet verder gaan dan, zoals ik dat noem, borrelpraat. Het is een serieus onderwerp.”

Waar wringt de schoen?

De hamvraag die boven ethiek hangt is: waarom doen mensen iets anders dan ze eigenlijk moeten doen? “Iedereen begrijpt bijvoorbeeld wel dat het betalen van steekpenningen geen goed idee is, en dat dat moreel problematisch is. Maar toch is het een moeilijk probleem. Er kunnen namelijk allerlei omstandigheden zijn in de beroepspraktijk waar je begint te twijfelen of je het in bepaalde gevallen toch wilt doen. Hoe die processen werken, komt uitgebreid aan bod in de cursussen. Het is daarbij belangrijk om te weten welke argumenten een rol kunnen spelen en welke argumenten hout snijden en welke niet. In gesprek gaan, wat we doen tijdens de cursussen, is een heel zinvolle manier voor het trainen van de morele sensitiviteit. Dan wordt meestal duidelijk welke argumenten aan de orde zijn en waar de schoen wringt.”

Het mag knetteren

Als het om ethische kwesties gaat in een organisatie, werkt het bij voorbaat niet in je voordeel als de medewerkers gelijkgestemden zijn. “Het is bekend dat je minder risico’s loopt in een organisatie waarin het af en toe behoorlijk knettert, dan in een organisatie waarin medewerkers redelijk op dezelfde lijn zitten en waar het morele gesprek niet wordt gevoerd”, weet Zaal. “Veel ethische problemen ontstaan doordat je het onvoldoende bespreekbaar maakt. Je moet er namelijk niet vanuit gaan dat medewerkers in een organisatie uit zichzelf weten wat goed en slecht is en dat ze zich daar wel aan houden. Je moet er actief voor zorgen dat ethische dilemma’s worden erkend, op de agenda worden gezet en op een constructieve manier worden besproken. Dat kun je doen door cursussen te geven, zoals we doen binnen de Finance Academy van de VRC. Dat je als registercontroller de PE-verplichting hebt, specifiek voor ethiek, is een goede manier om controllers actief te stimuleren om bij te blijven op het gebied van professionele ethiek.”

“In de ethiek heb je continu nieuwe inzichten en wordt op een andere manier gedacht over (oude) problemen.” 

Veranderende thema’s

Het onderwerp ethiek is geen onderwerp dat overwaait, stelt Zaal. “De vraag wat is goed en wat is fout, is altijd lastig om te beantwoorden. Dat heeft te maken met nieuwe ontwikkelingen, internationalisering en veranderende wetgeving. De vraag blijft daardoor actueel. De vragen die we nu stellen, zijn anders dan die van vijf jaar geleden en over tien jaar zijn er weer andere thema’s. Tien jaar geleden hadden we het bijvoorbeeld nauwelijks over sustainability. En ethische issues die te maken hebben met privacy, big data en geavanceerde technologie is iets van de afgelopen jaren.”

De moraal van mensen verandert ook. “Dat is één van de redenen waarom het belangrijk is om regelmatig ethische kwesties te bespreken. Maar dat maakt het ook complex. Ik zeg wel eens tegen registercontrollers: ‘De mensen die in de wiskunde zitten, hebben het maar makkelijk. De Stelling van Pythagoras verandert niet.’ In de ethiek heb je continu nieuwe inzichten en wordt op een andere manier gedacht over (oude) problemen. Daar zit vrij veel dynamiek in. Het maakt ethiek interessant en leuk, maar ook complex.”